رخ یار

?اَعوذُ باللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم?

«إِنَّمٰا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ اَلْمَيْتَةَ وَ اَلدَّمَ وَ لَحْمَ اَلْخِنْزِيرِ وَ مٰا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اَللّٰهِ فَمَنِ اُضْطُرَّ غَيْرَ بٰاغٍ وَ لاٰ عٰادٍ فَلاٰ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اَللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيم»

[خداوند،] تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که [هنگام سر بریدن ] نام غیر خدا بر آن برده شده، بر شما حرام گردانیده است. [ولى ] کسى که [براى حفظ جان خود به خوردن آنها] ناچار شود، در صورتى که ستمگر و متجاوز نباشد بر او گناهى نیست، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است.

(بقره/۱۷۳)

مى فرماید: براى روشن ساختن غذاهاى حرام و ممنوع و قطع کردن هر گونه بهانه چنین مى گوید: «خداوند تنها گوشت مردار، خون، گوشت خوک، و گوشت هر حیوانى را که به هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن گفته شود تحریم کرده است» (إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّهِ).

و به این ترتیب سه قسمت از گوشت هاى حرام به اضافه خون که، بیش از همه مورد ابتلاى مردم آن محیط بوده است را ذکر مى کند که بعضى پلیدى ظاهرى دارند و بر کسى مخفى نیست، مانند مردار، خون و گوشت خوک، و بعضى پلیدى معنوى دارند مانند قربانى هائى که براى بت ها مى کردند. 

انحصارى که از آیه با کلمه «إِنَّما» استفاده مى شود به اصطلاح «حصر اضافى» است، یعنى منظور، بیان تمام محرمات نیست، بلکه هدف نفى بدعت هائى است که آنها در مورد قسمتى از گوشت هاى حلال داشتند. 

به تعبیر دیگر آنها قسمتى از گوشت هاى پاکیزه و حلال را طبق خرافات و موهوماتى بر خود تحریم مى کردند، اما در عوض به هنگام کمبود غذا از گوشت آلوده مردار یا خوک و یا خون استفاده مى کردند! قرآن به آنها اعلام مى کند: اینها براى شما حرام است نه آنها (و این است معنى «حصر اضافى»). 

و از آنجا که گاه ضرورت هائى پیش مى آید که انسان براى حفظ جان خویش مجبور به استفاده از بعضى از غذاهاى حرام مى شود، قرآن در ذیل آیه آن را استثناء کرده مى فرماید: «ولى کسى که مجبور شود (براى نجات جان خویش از مرگ) از آنها بخورد، گناهى بر او نیست، به شرط این که ستمگر و متجاوز نباشد»! (فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغ وَ لا عاد فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ). 

به این ترتیب، براى این که اضطرار بهانه و دستاویزى براى زیاده روى در خوردن غذاهاى حرام نشود، با دو کلمه «غَیْرَ باغ» و «لا عاد» گوشزد مى کند که: این اجازه تنها براى کسانى است که خواهان لذت از خوردن این محرمات نباشند، و از مقدار لازم که براى نجات از مرگ ضرورى است تجاوز نکنند، (باغ و عاد در اصل باغى و عادى بوده، «باغى» از ماده «بغى» به معنى طلب کردن است، و در اینجا منظور طلب کردن لذت است و «عادى» به معنى متجاوز مى باشد، یعنى متجاوز از حد ضرورت).

تفسیر دیگرى براى جمله «غَیْرَ باغ وَ لا عاد» ذکر شده است که با معنى اول تضادى ندارد، و ممکن است هر دو با هم در مفهوم آیه جمع باشند و آن این است: 

با توجه به این که یکى از معانى «بغى» ظلم و ستم است، منظور این است که اجازه خوردن گوشت هاى حرام مخصوص کسانى است که سفر آنها سفر ستم و گناه نباشد (باید توجه داشت اضطرار و اجبار معمولاً در سفرهائى نظیر سفرهاى آن زمان حاصل مى شد که قافله ها در بیابان مى ماندند و یا راه را گم مى کردند). 

بنابراین، اگر سفر، سفر گناه باشد گر چه آنها ناچارند براى حفظ جان خود از غذاى حرام بخورند ولى گناهش در نامه عملشان نوشته خواهد شد، و به تعبیر دیگر، این ستمگران براى حفظ جان خود واجب است به حکم عقل از این گوشت ها بخورند اما این وجوب از مسئولیت آنها چیزى نمى کاهد، چرا که در مسیر غلط چنین اجبارى را پیدا کرده اند. 

روایاتى که مى گوید: این آیه درباره کسانى است که در راه قیام بر ضد امام مسلمین گام ننهند نیز اشاره به همین حقیقت است، چنان که در احکام نماز مسافر نیز وارد شده که حکم نماز شکسته تنها براى مسافرانى است که سفر آنها سفر حرام نباشد و لذا در ضمن روایات به جمله «غَیْرَ باغ وَ لا عاد» براى هر دو حکم، استدلال فرموده اند (حکم نماز مسافر و حکم ضرورت خوردن گوشت هاى حرام).

و در پایان آیه مى فرماید: «خداوند غفور و رحیم است» (إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ). 

همان خداوندى که این گوشت ها را تحریم کرده با رحمت خاصش در موارد ضرورت شدید، اجازه استفاده از آن را داده است.

«تفسیر نمونه/ذیل آیه 173، سوره بقره»

نکته ها:
۱- فلسفه تحریم گوشت های حرام
بدون شک، غذاهائى که در آیه فوق تحریم شده همچون سائر محرمات الهى فلسفه خاصى دارد و با توجه کامل به وضع جسم و جان انسان با تمام ویژگى هایش تشریع شده است، در روایات اسلامى نیز زیان هاى هر یک مشروحاً آمده، و پیشرفت هاى علمى بشر پرده از روى آن برداشته است. 

♦مثلاً در کتاب «کافى» پیرامون گوشت مردار از امام صادق(علیه السلام) چنین مى خوانیم: أَمَّا الْمَیْتَةُ فَإِنَّهُ لَمْ یَنَلْ مِنْهَا أَحَدٌ إِلاّ ضَعُفَ بَدَنُهُ، وَ ذَهَبَتْ قُوَّتُهُ، وَ انْقَطَعَ نَسْلُهُ وَ لایَمُوتُ آکِلُ الْمَیْتَةِ إِلاّ فَجْأَةً: امام بعد از ذکر مقدمه اى در مورد این که تمام این احکام به خاطر مصالح بشر است مى فرماید: «اما مردار را هیچ کس از آن نمى خورد، مگر این که بدنش ضعیف و رنجور مى شود، نیروى او را مى کاهد، و نسل را قطع مى کند، و آن کس که به این کار ادامه دهد با سکته و مرگ ناگهانى از دنیا مى رود»!.

این مفاسد ممکن است به خاطر آن باشد که دستگاه گوارش نمى تواند از مردار، خونِ سالم و زنده بسازد، به علاوه مردار کانونى است از انواع میکروب ها، اسلام علاوه بر این که خوردن گوشت مردار را تحریم کرده، آن را نجس هم دانسته تا مسلمانان کاملاً از آن دورى کنند. 

♦دومین چیزى که در آیه تحریم شده «خون» است (وَ الدَّمَ) خون خوارى هم زیان جسمى دارد و هم اثر سوء اخلاقى; چرا که خون از یکسو ماده کاملاً آماده اى است براى پرورش انواع میکروب ها. 

تمام میکروب هائى که وارد بدن انسان مى شوند، به خون حمله مى کنند، و آن را مرکز فعالیت خویش قرار مى دهند، به همین دلیل گلبول هاى سفید که پاسداران و سربازان کشور تن انسانند، همواره در منطقه خون پاسدارى مى کنند تا میکروب ها به این سنگر حساس که با تمام مناطق بدن ارتباط نزدیک دارد راه پیدا نکنند.

مخصوصاً هنگامى که خون از جریان مى افتد و به اصطلاح مى میرد، گلبول هاى سفید از بین مى روند و به همین دلیل میکروب ها که میدان را خالى از حریف مى بینند به سرعت زاد و ولد کرده گسترش مى یابند، بنابراین، اگر گفته شود خون به هنگامى که از جریان مى افتد، آلوده ترین اجزاى بدن انسان و حیوان است گزاف گفته نشده. 

از سوى دیگر، امروز در علم غذاشناسى ثابت شده که غذاها از طریق تأثیر در غده ها و ایجاد هورمون ها در روحیات و اخلاق انسان اثر مى گذارند، از قدیم نیز تأثیر خونخوارى در قساوت و سنگدلى به تجربه رسیده، و حتى ضرب المثل شده است، و لذا در حدیثى مى خوانیم: «آنها که خون مى خورند آن چنان سنگدل مى شوند که حتى ممکن است دست به قتل پدر و مادر و فرزند خود بزنند»!

♦سومین چیزى که در آیه تحریم شده خوردن گوشت «خوک» است (وَ لَحْمَ الْخِنْزِیْرِ). 

خوک حتى نزد اروپائیان که بیشتر گوشت آن را مى خورند سمبل بى غیرتى است، و حیوانى است کثیف، خوک در امور جنسى فوق العاده بى تفاوت و لا ابالى است و علاوه بر تأثیر غذا در روحیات که از نظر علم ثابت است، تأثیر این غذا در خصوص لاابالى گرى در مسائل جنسى مشهود است. 

در شریعت حضرت موسى(علیه السلام) حرمت گوشت خوک نیز اعلام شده است، و در اناجیل، گناهکاران به خوک تشبیه شده اند، و در ضمن داستان ها مظهر شیطان خوک معرفى شده است. 

جاى تعجب است که بعضى با چشم خود مى بینند از یکسو خوراک خوک نوعاً از کثافات و گاهى از فضولات خودش است و از سوى دیگر براى همه روشن شده که گوشت این حیوان پلید داراى دو نوع انگل خطرناک به نام کرم «تریشین» و یک نوع «کرم کدو» است، باز هم در استفاده از گوشت آن اصرار مىورزند. 

تنها کرم «تریشین» کافى است که در یک ماه ۱۵ هزار تخم ریزى کند و در انسان سبب پیدایش امراض گوناگونى مانند کم خونى، سرگیجه، تب هاى مخصوص اسهال، دردهاى رماتیسمى، کشش اعصاب، خارش داخل بدن، تراکم پیه ها، کوفتگى و خستگى، سختى عمل جویدن و بلعیدن غذا و تنفس و غیره گردد. 

♦چهارمین چیزى که تحریم شده، گوشت هائى است که نام غیر خدا هنگام ذبح بر آن برده شود (وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّهِ). 

از جمله گوشت هائى که در این آیه از خوردن آنها نهى شده گوشت حیواناتى است که مثل زمان جاهلیت به نام غیر خدا (بت ها) ذبح شود.

♦تحریم گوشت هائى که به نام بت ها ذبح مى شود، در حقیقت جنبه معنوى، اخلاقى و تربیتى دارد، آنها انسان را از خدا دور مى کند، و اثر روانى و تربیتى نامطلوبى دارد; چرا که از سنت هاى شرک و بت پرستى است و تجدید کننده خاطره آنها.

♦تحریم موضوعات چهارگانه فوق در چهار سوره از قرآن ذکر شده است که دو مورد از آن در «مکّه» (انعام ـ ۱۴۵ و نحل ـ ۱۱۵) و دو مورد آن در «مدینه» نازل شده است (بقره ـ ۱۷۳ آیه مورد بحث و مائده ـ 3)
«تفسیر نمونه/ذیل آیه 173، سوره بقره»